O ENORME PATRIMONIO CULTURAL DAS CÍES

De illas de Deuses a illas de poetas

Ceferino de Blas

---

De colocarmos en fila todas as monografías, textos temáticos, libros con referencias e citas das Cíes, e os innumerables artigos xornalísticos, en diarios e revistas, encheríamos unha boa biblioteca. Tal é a cantidade de volumes e páxinas que se lles adicaron.

O dato revela o enorme interese que espertaron ao longo dos séculos.

Só o compoñente "literario" -é dicir, o que queda escrito-, que forma esa montaña de libros, sitúa ao arquipélago vigués por riba doutros moi recoñecidos, pero que non mereceron tanta atención intelectual.

E é sabido que as illas suscitan unha atracción especial, que as converte en escenario de descricións científicas ou de ficción. En obxectivo de estudosos e novelistas.

O inmenso patrimonio cultural que atesouran as Cíes é múltiple, e abrangue todas as disciplinas: a historia, en todos os seus períodos, da prehistoria á idade contemporánea, a xeografía, a economía, a relixión, as ciencias naturais, a literatura nos seus diversos xéneros, o xornalismo, o paisaxismo, a arqueoloxía terrestre e subacuática, e outras máis ata a que predomina na actualidade, o turismo.

 

O turismo populariza as illas

A súa chegada é o que as popularizou, aínda que pode constituír unha ameaza. Ata os anos oitenta o maior perigo foron os incendios. Na actualidade as invasións de xente.

Como sentencia Antonio Silva, na "Aeroguía do litoral de Galicia", un tanto esaxeradamente e referíndose aos anos pasados "soportan a agresión desa praga depredadora que cada agosto se abate sobre a paisaxe". Xa non é así. Foi ata que se estableceu a limitación de visitantes.

Cómpre recoñecer que se as Cíes acadaron a fama mundial da que gozan, débese en certa medida aos redactores das guías turísticas e aos xornais que, como The Guardian, cualifican á praia de Rodas coma unha das paraxes máis idílicas do mundo.

¿Cando comezou o turismo a Cíes? Tal vez sexa imposible precisar a data. Incluso o seu desenvolvemento, durante décadas, sufriu altibaixos ao non existir unha continuidade na demanda e á desatención das compañías navieiras.

Un exemplo é o que aconteceu a finais dos anos cincuenta, cando rompeu o dique de protección entre as illas do Faro e Monteagudo. Ao anunciar que ía ser reparado os xornais informaron: "ten grande interese, posto que as Cíes están chamadas a recobrar o prestixio antigo, coma un magnífico lugar residencial e turístico, de verán especialmente". (FV, 17-3-1960)

Nos anos setenta produciuse un deterioro que afectou á flora e fauna, debido á acción humana.

En 1973 propúxose a adopción de medidas de protección, e dous anos despois, o concello vigués aprobaba un proxecto para convocar un concurso de ideas sobre as illas. ¿Que facemos coas Cíes? Preguntábanse. Porque "existe o temor fundado de que se a acción turística se interesa vivamente polas Cíes poden ser obxecto dunha explotación masiva que dea ao traste coa beleza natural". (FV, 9-4-1975)

A inquietude viguesa polo futuro das illas desembocou na súa proclamación como Parque Natural, o 17 de outubro de 1980, en Consello de Ministros, presidido por Adolfo Suárez, e en virtude da Lei de Espazos Naturais Protexidos.

"Estas illas son dunha extraordinaria beleza, que as converte nun salientable paraxe da xeografía española", dicía a referencia do Consello.

Era o final dun proceso de sete anos, que se iniciara no 1973. Durante este amplo período de tramitación do Real Decreto a cualificación variou de Paraxe de Interese Nacional, que supuña o peche ao turismo, ata a que se aprobou a de Parque Natural.

Con esta catalogación garantíase a protección do arquipélago e se impedía, segundo o ICONA (Instituto de Conservación da Natureza), "a posta en marcha dun plan de urbanismo nas fincas particulares da illa Sur, que ocupan unha superficie total de 40 hectáreas". (FV, 30-1-1980)

En 1982, tras unha xuntanza no Concello de Vigo da Xunta Reitora do Parque, acordouse limitar o acceso de visitantes, recomendando a cifra máxima de 3.000 persoas diarias.

Pero non será ata a seguinte década cando comeza a chegada masiva e ininterrompida de turistas, que acada a máxima cota de demanda cando no ano 2007 foi liberalizado o transporte ás illas.

Os balbucidos turísticos a Cíes hai que fixalos na primeira década do século pasado. Pero aínda non eran obxecto de desexo o 16 de marzo de 1904, cando Afonso XII e o Kaiser Guillerme II, que celebraban un cumio na ría de Vigo, decidiron facer unha excursión. O percorrido foi A Guía, San Simón, Punta Borneira e regreso. Non se lles ocorreu navegar ata as illas.

Por esa época o "turismo" reducíase aos balnearios, moi de moda e "os baños de ondada", que en Vigo xa tiñan tradición, con establecementos ou casa de baños como "La Iniciadora", que tan ben describe "A guía do forasteiro en Vigo" (1879). Libro escrito en verso por xornalistas vigueses da época, publicado por entregas en Faro de Vigo, reeditado polo Concello en 2007.

Incluso nos anos vinte, algunhas das excursións marítimas programadas no verán non ían a Cíes, pero todas se achegaban a San Simón.

De aí a dificultade de fixar un ano, e menos aínda, unha data inaugural.

Segundo afirma Pedro Puialto, nunha reportaxe publicada no Faro o 19-8-1990, o turismo ás illas comezou en 1904 cando José Rodríguez Bastos, o lendario “O Coxo de Cíes”, seu bisavó, se instalou alí e construíu un merendeiro de nome “La Isleña”, iniciando cun veleiro da súa propiedade excursións estivais dende Vigo.

Trátase dunha das varias teorías que existen. É evidente que, dende que se instalou, ata que comezou a operar nunha illa case deserta, deberon de transcorrer anos.

Persoalmente sitúo a orixe, cando menos simbólica, no expreso desexo de visitalas da infanta Isabel, a popular Chata, durante a súa primeira visita a Vigo, en 1906. Asomouse a elas, nun percorrido pola ría do canoneiro “Núñez de Balboa”, que era seguido por barcos particulares. Quizais esta xira insuflou o impulso excursionista.

Polo que a teoría máis verosímil é que o turismo de excursións comezase en 1909, cando chegou a Vigo o iate "Wolverine", mercado para realizar xiras pola ría.

Aínda que o excursionismo, de xeito continuado, pode dicirse que comeza en 1920 e está relacionado coa compañía “Vapores Correos de Pasaxe e Turismo”. Unha empresa que se define "creada para o progreso de Vigo", que realiza excursións pola ría. É o vapor "Puebla" desta navieira o primeiro que traslada excursionistas á illa Norte de Cíes, onde permanecen varias horas, o 1 de agosto. O prezo do billete é de 2,50 pesetas.

 

Dous períodos literarios

Son múltiples os autores que trataron das Cíes, e a súa obra pode dividirse en dous períodos: o primeiro abrangue dende o mundo clásico ata finais do século XIX. Tratan preferentemente da toponimia, a xeografía, o monacato e a cuestión xurisdicional, eclesiástica e civil.

Salvo excepcións, ninguén escribiu de xeito presencial, é dicir, despois de visitalas. Formulan disquisicións e descricións dende a distancia. Uns autores citan aos outros, matízanos ou corríxenos.

O segundo período abrangue dende principios do século XX ata a actualidade. Son escritores e historiadores contemporáneos que lles adican atención como especialistas, despois de telas visitado.

É o dobre xeito de interpretar a historia: no pasado, especulativa -escrita, por empregar unha metáfora, dende os mosteiros-, na actualidade experimental, traballada in situ.

É evidente que Taboada Leal visitou as illas antes de 1840, ano no que publica a súa “Descrición topográfico-histórica da Cidade de Vigo”, xa que inclúe os planos que el mesmo levantou. Tamén describe a fábrica de sardiña e o almacén provisto de toda clase de xéneros, que construíu Ramón Buch, na illa Sur, aos que nos habemos referir máis adiante.

Aínda que o primeiro que publica un libro, logo de realizar escavacións, é o escritor e investigador Pedro Díaz Álvarez, que atopou “un poboado primitivo na aba do chamado Monte Agudo”.

Localizou o poboado de “As Hortas”, xunto ao que se atopaba un “concheiro”, no que identificou interesantes achados, coma unha fíbula e un anzol, ambos de bronce.

As súas conclusións aparecen na obra “Carta e Nova arqueolóxica das Illas Cíes” (1958).

Advirte que había anos que lle falara da posible existencia do poboado J. M. Álvarez Blázquez, e posteriormente, Luis Monteagudo, pero non puido escavar ata o ano 1957.

O que significa que, ata mediados do pasado século, ninguén investigara in situ o pasado das illas.

Por iso, Ramón Patiño e Miguel González, ao comezo do seu libro “Historia das Illas Cíes”, dedican unha admirativa lembranza a Pedro Díaz, por “ser un dos primeiros e grandes amigos dos espazos naturais da Ría de Vigo, o que o levou a redescubrir as Illas Cíes cando non eran máis que un paraíso tan próximo coma afastado”.

O arqueólogo Ramón Patiño posúe tal vez a colección máis completa de fotografías con todos os vestixios históricos das Cíes, dende a a época dos castros aos tempos máis recentes, dende os restos dos conventos aos de fábricas de salgadura e criadeiros de ostras.

Ata o seu despoboamento, a mediados do século XVI, as Cíes utilízanse, ademais de como zona de pesca, como terreo de cultivos, de centeo e cebada. Pero dende 1837, cando se establece a primeira fábrica de salgadura, son concibidas como territorio industrial.

Nesta época son utilizadas como refuxio polos portugueses. Velaquí unha información xornalística: “A inhospitalaria costa do veciño reino fai que se refuxien nas Cíes multitude dos seus barcos na estación de inverno”. (FV, 13-6-1876)

En 1880, mentres se especulaba coa formación dunha flotilla de “media ducia de vapores de recreo, para excursións de mar nos días festivos e épocas de baños”, propúñase utilizar as Cíes para criar “gando lanar e vacún” e para “a exportación de cabras e carneiros”. (FV, 7-4-1880).

 

As dúas grandes lendas

Quen primeiro se ocupou literariamente das Cíes, posiblemente sen pisalas nunca, sexa o vigués Teodosio Vesteiro Torres, autor do célebre relato de “Os Herminios”. Aparece no seu libro póstumo, “Monografías de Vigo”.

É un suceso que se remonta á dominación romana: a campaña galega de Xulio César para derrotar á tribo lusitana dos Herminios, que se refuxiaran nas Cíes.

Xulio César só puido derrotalos cercándoos pola fame, xa que os intentos para tomar as Cíes foron rexeitados.

Trátase dun dos episodios literarios inseparables das illas, pero existe outro non menos mencionado.

Ningún autor que escribe das Cíes dende a antigüidade esquece identificalas coas Cassitérides, as míticas illas do estaño – o termo grego “kasiteros”significa estaño-, que os escritores clásicos sitúan na parte setentrional da península, onde acudían a comerciar os fenicios e, posteriormente, cartaxineses, e cuxa localización mantiñan oculta.

Escritores clásicos como Estrabón e incluso José Cornide, apuntan cara a súa identificación coas Cíes. Di Taboada Leal: “Tampouco faltan escritores, e entre eles Cornide, que aseguran que son as mesmas Cassitérides, tan célebres polo famoso estaño do que abundaban e do que tomaron este nome”.

Son dúas incursións no mundo da fantasía que rodea ao arquipélago.

Pero xa é tanta a literatura e tan numerosos e salientables os autores que reflexionaron sobre as Cassitérides e os Herminios e Xulio César, que aínda que sexan contidos lendarios, non por iso poden ser excluídos do patrimonio literario das Cíes.

Pola contra, son parte irrenunciable do seu corpus patrimonial, como ben inmaterial, xa que no se trata de dilucidar que é realidade e que ficción, senón de amorear canto acervo incumbe ás illas.

As Cassitérides, e o episodio de Xulio César e os Herminios, están tan intimamente ligados ás Cíes que non existe historiador, por crítico que sexa, que os eluda. En consecuencia, pode afirmarse con pleno convencemento, que forman parte da etnografía insular. E, polo tanto, pertencen ao seu patrimonio cultural.

 

Os viaxeiros e as Cíes

A espectacularidade das illas suscitan a atención de cantos viaxeiros chegan a Vigo. Poucos se resistiron a non describilas. E os seus testemuños resultan indispensables para o seu coñecemento. Entre os máis coñecidos, dos españois, figuran Ambrosio de Morales e Francisco de Paula Mellado.

Un viaxeiro moi especial foi o rei Afonso IX de León (1171-1230), último monarca leonés, que conquistou aos árabes as cidades de Mérida, Cáceres e Badaxoz. Segundo Nicolás Taboada Leal, o rei, en compaña das súas fillas Sancha e Dulce –terán que renunciar ao trono, e ir a un convento, a favor de Fernando III, que unificou o reino de León con Castela-, visitou a illa do Faro en 1201. Dende alí despachou o privilexio de foros que concede aos novos poboadores de Baiona, que antes era Erizana. A data do privilexio é o 7 de maio.

Afonso IX, que gobernou 42 anos, foi un rei heterodoxo, que se negou a asistir á batalla das Navas de Tolosa (1212), quixo rematar co reino de Castela, e foi dúas veces excomungado por dous Papas. Foi quen posiblemente convocou as primeiras Cortes Europeas, en 1208 e fundou a primeira Universidade de Salamanca. O seu fillo, Fernando III, rei de Castela, será santo.

Un personaxe digno de ter visitado as Cíes.

Tal vez o viaxeiro máis citado sexa Ambrosio de Morales. No coñecido “Viaxe Santo aos Reinos de León, Galicia e Principado de Asturias”, realizado en 1572, para recoñecer as reliquias de Santos, Sepulcros Reais, e libros manuscritos das catedrais e mosteiros, á súa chegada á ría de Vigo, describía así as Cíes, ás que chama Cizas.

“A maior ten unha legua en longo e outra quasi en ancho: ten moi boas fontes e pastos. Tivo un Mosteiro de Descalzos, chamado Santisteban: está despoboado, porque Ingleses Luteranos saquearon nel”.

O dato que achega Morales desminte a quen atribúe a Sir Drake ou o pirata Drake, segundo o cualifiquen en Inglaterra ou en España, que foi quen despoboou as illas.

Xa o estaban. Cando Francis Drake pasa por elas, en dúas ocasións, en 1585, en que ataca Baiona e Vigo, sen éxito, e en 1589, cando asalta e queima Vigo, xa non había monxes nin habitante ningún.

Seguían despoboadas, cando en decembro de 1617 recalou a escuadra berberisca que, ao ser rexeitada en Vigo, asolou a vila de Cangas e a parroquia de Domaio.

A poboación monástica e civil de Cíes, que sobrevivira aos piratas normandos e outras escuadras que chegaban a fondear, tomar auga e reparar os seus barcos, durou ata o ano 1552, cando unha frota do rei de Francia Henrique II, en guerra co emperador Carlos V, as atacou.

O despoboamento confírmao, aínda tres séculos despois, Francisco de Paula Mellado, un dos escasos viaxeiros que visitaron as illas, segundo relata no libro “Lembranzas dunha viaxe por España”.

Despois de recalar en Vigo, que define como “unha vila esencialmente comercial, e polo mesmo prosaica”, da que só lle gustou o teatro, “que é bastante bonito”, viaxou a Baiona. Alí prolongou a estancia de un día “co obxecto de visitar as illas Baionas, de Vigo ou Cíes, que todos estes nomes teñen”, e a onde se trasladaron “acompañados dun famoso cazador”.

Francisco de Paula Mellado constatou que as illas “non teñen máis habitantes que unha multitude de coellos”.

 

Os viaxeiros ingleses

Os ingleses son grandes amantes das viaxes, e abondan os que viñeron a Galicia.

Na primeira metade do século XIX chea George Borrow coas súas biblias. Velaquí como describe Cíes en 1837, dende a distancia de Vigo:

“Ben poden os pontevedreses envexar aos de Vigo a súa baía coa que, en moitas cualidades non pode compararse con ningunha outra no mundo. Altas e escarpadas montañas a defenden por todos os lados, menos polo Oeste, aberto sobre o Atlántico, pero en medio da boca xorde unha illa, impoñente muro de roca, que rompe a ondada e impide que as mareas de Poñente invadan a baía con violencia. A cada lado da illa hai un paso, bastante ancho para que os barcos poidan atravesalo en calquera tempo con toda seguridade. A baía é oblonga e métese moito terra dentro; é tan vasta que mil navíos de liña poden manobrar nela sen se estorbar”.

En 1908 é un famoso escritor e hispanista, Martín Hume, quen anda por Galicia. Convidábano a todas partes, pola súa popularidade, para que escribise sobre as súas paraxes, para impulsalas e que chegasen turistas ingleses. Tamén avistou as Cíes.

Aubrey F. G. Bell legou un volume titulado “Galicia vista por un inglés”, publicado por primeira vez en 1922.

Así describe as illas:

“Na entrada da ría, e dando cara ao Atlántico, afíncanse as dúas illas Cíes. A meirande ten unha feitura dunha momia exipcia tumbada, e dende o pé, moitos metros sobre o nivel do mar, unha luz xiratoria alumea pola noite. Hai quen identifica as Cíes coas antigas Casitérides. O crepúsculo incendia toda a ría, entre as illas e Vigo en ouro”.

 

O bastión da Ría

Pero as Cíes son máis que literatura. Non podemos esquecer a atención que mereceron pola súa achega económica, que foi a razón pola que se repoboaron -moi escasamente-, a mediados do século XIX, cando se instalaron dúas empresas de salgadura.

Álvarez Limeses, no volume “Pontevedra” da Xeografía do Antigo Reino de Galicia, afirma que nos anos trinta había 45 habitantes. Nunca haberá máis.

Son o gran bastión de Vigo. O 22-3-1911, o pintor Xaime Palmarola, publica no Faro o artigo “Ao longo da Ría de Vigo”, onde lembra a súa etapa de topógrafo da Mariña.

Descríbeas coma o gran bastión da Ría. “As illas Cíes pechan a guisa dun ciclópeo dique a gran ría de Vigo, deixando entre elas e a costa dúas bocas que dan acceso á continua trasfega de naves”.

“A barreira formada polas illas Cíes na boca da baía”, que a protexen dos temporais, é o que máis influíu en Eduardo Cabello para trazar o Plan do Porto de Vigo, en 1908.

Todos saben que son o baluarte, ao lembrar o día 3 de decembro de 2002, cando a riada de chapapote do buque “Prestige” se presentou ante a ría de Vigo, logo de invadir as de Noia, Muros e Arousa. Pero coma se fose un exército que chega ante unha fortaleza inexpugnable, atopouse coas illas Cíes, e atacounas, pero non foi quen de traspasalas e inundar o litoral vigués, que salvo salpicaduras, saíu practicamente indemne da invasión.

Todos os autores coinciden en que o arquipélago é a rompente que converte a baía na máis segura do mundo.

As Cíes son iso, a seguridade da Ría, o territorio que protexe Vigo, e por iso reclaman con toda razón, ser proclamadas Patrimonio da Humanidade, unha distinción que non é puramente formal, senón imprescindible para a súa subsistencia. Débense protexer doutros inimigos que poden resultar tan perigosos coma o chapapote.

Por iso hai incontables razóns para reclamar a distinción. Unha consistente é o rico patrimonio cultural que atesouran.

A nivel xeográfico son coñecidas dende a antigüidade clásica por todos os mariños. Por iso aparecen de forma nítida na cartografía náutica e nos atlas antigos, como consta no tomo de Gonzalo Méndez Martínez “Cartografía antiga de Galicia”.

Na monumental obra “Faros de Galicia”, José Ángel Sánchez García recalca que forman unha barreira natural á entrada da ría. Di que o primeiro faro foi instalado en 1853, e permitía o acceso á ría polas dúas bocas. Cubría a distancia ata a desembocadura do Miño, e tiña unha especial importancia polo aumento do tráfico dende a apertura do lazareto de San Simón, na anterior década.

 

As xurisdicións de Cíes

Como premisa imprescindible, é preciso aclarar que as illas pertencen a Vigo dende o século XIX. É un dato que se da por suposto, pero non sempre foi así. Pola contra, pasaron moitas veces de man en man, de mosteiro e mosteiro ou diócese.

De feito, a pugna xurisdicional polas Cíes é un elemento crucial da historia das illas, tal vez o máis importante.

Aínda que a cuestión estea dilucidada dende 1840, no que foron adxudicadas a Vigo, non podemos esquecer o longo e debatido proceso ao que deu lugar.

Hai que se retrotraer ás orixes, nas concesións reais, dende 899, en que Afonso III doa á sé compostelá “as Cíes coa igrexa de San Martiño”, doazón que confirma en 911 o seu fillo Ordoño II.

No século XI, a ermida de Santo Estevo está a cargo do mosteiro de Coruxo, segundo consta por documentos.

Con posterioridade, Afonso VII, estando en Carrión, en 1152, concede a illa de Santo Estevo de Sias ao mosteiro de Celanova e o privilexio do Coto ao Cenobio de Coruxo.

En 1228, Afonso IX doou á illa de San Martiño ao mestre Pedro, a condición de que á súa morte pasase ao Mosteiro de Oia.

Segundo Rodríguez Elías (FV, 12-3-1932), “San Fernando confirmou a cesión da illa de de San Mariño ao Mosteiro de Oia”.

Este artigo do cronista oficial de Vigo constata a situación das illas na data do artigo. “ As illas están case desertas hoxe, pois non teñen máis mansións habitadas que o faro, un posto de carabineiros, unha taberna e creo que máis nada. As illas tiveron noutros séculos unha importancia enorme”.

No século XIII dependeron de dous reinos: de León (a Sur) e de Castela (a Norte), ata que se unifican con Fernando III, en 1232. Tamén pertenceron á mitra de Tui.

A comezos do século XV chegaron ao seu máximo esplendor, xa que a fama dos mosteiros de San Martiño e Santo Estevo parece que foi moi grande.

(Ramón Patriño e Miguel González. “Historia das Cíes”).

Na segunda metade do século XVI (entre 1565 e 1571) produciuse unha pugna entre Baiona e Cangas -xa non son mosteiros os que preitean, senón as vilas-, pola posesión das illas. Existen documentos que constatan que os de Baiona enviaron unha expedición para montar unha forca, que era o símbolo do poder sobre un territorio, pero os de Cangas replicaron con outra embaixada para desmontala, expresando a súa posesión daquelas.

Cando chega o século XIX, e estaban despoboadas, as Cíes seguen sen adscrición.

A relevancia deste aspecto da historia das illas non se corresponde coa voluminosa bibliografía sobre Cíes, xa que falta a monografía definitiva da súa anexión a Vigo. Aínda que existen estudos que o tratan e permiten compoñer un relato documentado. Pero se dan lixeiras discrepancias entre os autores, que corrixiría un estudo acabado. Un reto para os bos historiadores vigueses.

 

Versións sobre a adscrición

Citábao Nicolás Taboada Leal, na súa “Descrición Topográfica e histórica da cidade de Vigo”, porque aconteceu coetaneamente. El viviu ese proceso. Mesmo se sente concernido, porque axudou a resolver o problema económico que supuña para a cidade o acatamento da Real Orde da adscrición de Cíes.

Escribe Taboada Leal: “As illas Cíes ou Baionas ben merecen ser incluídas na historia do país, e aínda que a súa posición e circunstancia non o esixisen, a concesión do recente decreto -20 de xuño do presente ano-, polo que S. M. serviuse declarar as ditas illas comprendidas na xurisdición e termos do Concello de Vigo, bastaría a impoñerme a obriga de facer aquí sinalada mención delas”.

Porén, aínda dándolle tanta importancia, non explica as causas da disposición real, que supón a primeira ampliación territorial do Concello de Vigo, dende que quedara constituído en 1836.

Aínda tardarán moitos anos en se anexionar os territorios de Bouzas, e moitos máis, os de Lavadores.

É evidente que Taboada pensaría que os vigueses da época estaban ao tanto do que acontecería, e era innecesario ampliar a información.

O cronista oficial, José Espinosa Rodríguez, volve a tratar a cuestión, de xeito incidental, xa que comenta un episodio sobre a publicación da historia de Vigo, de Taboada Leal.

Tras a solicitude do empresario Ramón Buch dun terreo nas Cíes, para instalar unha empresa na praia de San Martiño, o Concello de Vigo transmitiu a petición das illas ao goberno. Este, na súa contestación positiva, requiriu uns planos, tanto das illas como da baía.

A confección dos planos resultaba moi onerosa para a economía municipal. Pero coincidindo con esa petición ministerial, Nicolás Taboada dirixírase á corporación solicitando unha subvención para publicar o seu libro. E á vista de que contiña os planos das illas e da baía, o Concello utilizounos para dar resposta á Real Orde, polo que foi ratificada a pertenza das illas a Vigo.

En compensación pagou a Nicolás Taboada -”a cargo do Depósito de propios e arbitrios”- a cantidade de 7.000 reais de vellón para publicar a primeira Historia da cidade.

O 25 de decembro de 1840, a corporación municipal de Vigo estaba formada por estes membros: Ramón Buch, alcalde, Benigno Yáñez, Antonio Lorenzo Carbajal, Manuel Martínez, Justo de Oya, Francisco Tapias, Francisco Estévez Aires, Juan Araújo e Francisco Fernández, figurando como procurador Pedro Mártir Molins.

(FV, 9-7-1952)

Do tema ocúpanse tamén “O dereito de Vigo ás Cíes”, publicado no Anuario de Vigo (1962-1963), e o ensaio “Adscrición municipal das Illas Cíes”, de José Fariña Jamardo, na revista “Pontevedra” (1989).

Este experto en municipalismo volve sobre o tema no que pode ser considerado o traballo máis documentado, no fascículo “A incorporación municipal das Cíes ao Concello de Vigo”, que aparece no tomo II de “Historias das Rías”, que editou Faro de Vigo no ano 2000.

Nas 16 páxinas do texto recolle as fontes documentais do longo trámite polo que o Reino adxudicou á cidade de Vigo a titularidade das illas, que reclamaba tamén Baiona.

Foi Ramón Buch, “do comercio de Vigo”, quen fixo rexurdir as Cíes, ao establecer na illa Sur unha fábrica de sardiñas, na que tiveron que fixar a súa residencia os seus “domésticos”.

Solicitara permiso para ocupar eses terreos á corporación provincial, no escrito do 19 de xuño de 1837, e lle foi concedido.

A partir da concesión, que o Concello de Vigo denuncia como debida ao exclusivo interese de Buch de non pagar impostos, desátase a polémica, que durará ata a adscrición de Cíes a Vigo, o 20 de xuño de 1840.

No intervalo produciuse unha dura pugna entre o Concello de Vigo e a Deputación. Tras recibir unha carta do xefe provincial, José Valladares, que pedía que determinase a que concello pertencían as Cíes, a Deputación inclinouse por entregar a propiedade a Baiona.

Na polémica destacou o avogado Atanasio Fontano, deputado polo distrito vigués, con escritos documentados e moi duros contra Vigo e a favor de Baiona, onde residía.

Pero as réplicas do Concello de Vigo, remitidas ao goberno e á raíña rexente -intelixentemente, a cidade nunca contestou á Deputación, senón que se dirixiu directamente ás autoridades do Reino-, darán como resultado que se inclinasen a favor de Vigo, e desbotasen as alegacións en pro de Baiona.

As réplicas viguesas conseguiron que o goberno non caese na trampa tendida por Fontano, que aducía que un fallo a favor de Vigo deterioraba o prestixio da Deputación.

Nada se escribiu do autor dos argumentos de Vigo, e da estratexia trazada, para acadar esta vitoria, fronte ao poderío da Deputación e dos personaxes que apoiaban a Baiona.

En xuño de 1840, o Secretario de Estado e do Despacho da Gobernación da Península, remitía ao xefe provincial de Pontevedra a seguinte Real Orde, na data do día 20, dilucidando a xurisdición que reclamaban Vigo e Baiona.

“Informada S.M. serviuse declarar que as mencionadas illas Cíes están comprendidas na xurisdición e termos do Concello de Vigo. Ao tempo quere S.M. que V.S. dispoña que o referido Concello de Vigo, faga levantar un esquema do porto e das illas e formar unha relación da poboación daquelas e dos edificios que conteñen. E que verificado, sen demora, os remita V.S. a este ministerio do meu cargo, para poñelo en coñecemento de S.M.”

Tamén o tratan o profesor e historiador Xoán Miguel González Fernández, na obra “Crónicas históricas das illas Cíes (de mitos, ermitáns, piratas e mar polo medio)” e o periodista e historiador Jorge Lamas, no libro “Historias de Vigo”.

Ambos os dous textos suliñan o protagonismo de Ramón Buch, personaxe moi implicado na política viguesa, que mesmo chegou a ser alcalde liberal, pero na súa vertente empresarial.

O historiador Juan Miguel González aborda o tema nos epígrafes titulados “A riqueza pesqueira e as recentes fábricas de salgadura” e “A adscrición ao Concello de Vigo e a parroquia de San Francisco de Afóra”.

De forma superficial, xa o tratara na “Historia das Cíes”, que asina co arqueólogo Ramón Patiño, libro moi valioso pola súa achega gráfica.

Afirma que tras a creación dos concellos de nova planta, en 1836, as Cíes quedaron sen adscrición, ata que o xefe político da provincia, José Valladares, caeu na conta de que debían tela, a efectos tributarios, polo que insta á Deputación a que asigne esa xurisdición.

Por proximidade, atribúena a Baiona, pero ante a oposición de Vigo, nomean a dous deputados (González Zúñiga, ex alcalde de Pontevedra e Fontano, de Baiona) para que informen. E a Deputación reitera que as Cíes pertencen a Baiona.

Pero Vigo non o acepta, e se dirixe á raíña rexente, María Cristina, alegando que as Cíes están baixo a protección e dependencia de Vigo. Arguméntase no escrito que exercía a vixilancia sanitaria, enviaba tropas, xente e recursos, cando eran precisos, polo que era de feito quen atendía as illas.

Na resposta de Vigo censúrase a Ramón Buch -”por quen se promoveu a segregación das illas desta cidade”-, que pedira permiso para instalar un gran complexo industrial na illa de San Martiño, apoiado na indefinición do arquipélago para non pagar tributos.

O Ministerio de Gobernación emitiu a Real Orde, pola que Cíes formaba parte de Vigo.

O periodista e historiador Jorge Lamas achega unha versión lixeiramente diferente.

Atribúe a decisión á presenza dos fomentadores nas Illas, o comerciante de Vigo, Ramón Buch e Francisco Gil, “empresario da pesca de salgadura”, que dende 1837 establecen as súas factorías na illa de San Martiño e na praia de Filgueiras, respectivamente.

Pretenden beneficiarse fiscalmente, polo que tanto Vigo como Baiona reclaman os seus dereitos.

O xefe político da provincia enviara comunicacións o 24 de novembro de 1839 e o 9 de maio último á Deputación sobre Cíes, cuxa xurisdición reclaman Vigo e Baiona, amosándose o organismo favorable a esta.

Pero, ao contrario doutras ocasións, nas que Vigo sae prexudicada, desta vez non. Segundo o escrito ministerial: “Informada S.M. serviuse declarar que as mencionadas Illas Cíes están comprendidas na xurisdición e termos do Concello de Vigo”.

Jorge Lamas cita no Boletín Oficial da Provincia de Pontevedra de 30 de xuño de 1840, do que reproduce a Real Orde de 23 de xuño, que testemuña a pertenza a Vigo das Illas Cíes ou de Baiona.

Así foi como se adxudicaron as Cíes a Vigo.

Constátao a “Gaceta de Madrid” do 6 de setembro de 1842 que establece a contía a percibir e o número de persoas que forman o Posto avanzado de Sanidade das Illas Cíes.

Porén, Baiona non debeu dar por pechada a cuestión, xa que quince anos despois, ao revivir a polémica sobre a idoneidade de San Simón como lazareto, e propoñerse outras illas -Tambo, Arousa- como alternativa, José María Posada Pereira asina unha nota o 15-10-1857 en Faro que di:

“Tamén o pobo de Baiona solicita, segundo acaban de informar, o lazareto nas Illas Cíes, atendendo ás boas circunstancias daquel punto, en completo illamento, a súa grande extensión, a súa abundancia de augas e os seus bos fondeadoiros”.

E a pesca, xa que como asegura Ambrosio de Morales “pola gran cantidade de peixe seco que se toma ao redor desas Illas din algúns que se chaman Cecial”.

Herminio Ramos, autor de “Crónicas históricas da vila de Baiona” (1926), en varios artigos asinados en Faro, en 1929, aínda lamenta a perda de Cíes por parte de Baiona. E non só por razóns históricas e sentimentais. Tamén económicas.

O mesmo sucede con historiadores do Morrazo, que lamentan que Cangas non exhibise os seus dereitos sobre as illas, durante a polémica, como fixera dous séculos antes.

Segundo Hermo Eiroa (FV, 25-8-1953) “as Cíes tamén son de Cangas”. Escribe: “Hoxe dáse o pintoresco paradoxo de que as illas, sendo xeograficamente de Hío, eclesiasticamente de Cangas, civilmente son de Vigo”. E alega que “os poucos habitantes que viñan arranxar os papeis, viñan á colexiata de Cangas. E de cando en vez ían dende Cangas coa Virxe do Carme en procesión marítima”. A última foi nos anos vinte.

 

Os nomes: Illas dos deuses

Son numerosas as denominacións das illas, como queda indicado: Sicae, Síes, Sicas, Cíes, Cizas, Cicas, Baionas, Cecial, Palomeras...

A primeira mención toponímica pertence a Plinio “O Vello” (23-79 d. C.), na obra “Naturae Historiarom Libri”, na que pon nome aos pobos indíxenas. Cita as “Insulae Sicae”.

Ata o século X non hai outra referencia. Pertence a un documento de 911, de Ordoño II, que confirma a doazón do seu pai Afonso II á Igrexa compostelá de “as illas das terras de Santiago”, entre elas as Sías.

Nos séculos XVII e XVIII predomina o topónimo Baiona, que despois se transformou en Illas Baionas.

Ambrosio de Morales chámaas Cizas, illas de Baiona ou Palomeras, pola cantidade de pombas, e Mellado de Paula di que se coñecen por tres nomes “Cíes, illas de Baiona ou de Vigo”.

É un dato relevante: ás Cíes chamábanas tamén “illas de Vigo”, un nome que se usou poucas veces, pero que habería que recuperar pola súa antigüidade.

Mellado escribe o tramo de Galicia da súa “Viaxe por España”, en torno ao ano 1850, é dicir, unha década despois da súa adscrición. E como refire, algúns xa o utilizaban para denominar ao arquipélago: illas de Vigo. Mesmo podería especularse se as chamaban así con anterioridade.

Aínda que o verosímil é que llo puxeran a raíz da Real Orde, para recalcar que, efectivamente, as Cíes pertencían á xurisdición de Vigo.

Ás veces, o nome de Cicas co que foron coñecidas, acompáñase do apelativo clásico de “illas dos deuses”. É unha denominación, segundo Pedro Díaz, que utilizaron, entre outros, Ptolomeo e Plinio: “Insulae deorum”.

Denomínaas así Florián de Ocampo, o famoso cronista de Carlos I, na súa “Crónica xeral de España”, xustificando o nome pola existencia dun altar druídico na illa Norte, segundo Pedro Díaz. Ou como atribúe Taboada, porque “a maior das devanditas illas ten un porto moi seguro e ben ancho para refuxio dos navíos”

É o título que elixiu para o seu libro, “Ilas dos deuses” (1981) Pedro Díaz.

 

As Cíes dos poetas

Sobre a historia, as características xeográficas e o monacato, investigouse e escribiuse a fondo, coma queda esbozado. Quizais o enfoque menos analizado das Cíes sexa o eido estritamente literario, en concreto e que se refire á poesía.

E sorprende, posto que os poetas foron os que puxeron o nome de Vigo no mapa da literatura, como consta polas cantigas de Martín Códax.

Por iso imos prestarlle atención, coa finalidade de ampliar a bibliografía literaria sobre o arquipélago.

As primeiras referencias poéticas hai que buscalas nos trobadores da ría, Mendiño e Martín Códax (século XII), cuxas ondas arrólanse dende as illas. A elas miraba a namorada, que o agardaba xunto á igrexa de Vigo, como escribe Avelino Rodríguez Elías, interpretando un dos versos de Martín Códax.

¿De onde podería chegar o trobador se non era da toma de Sevilla -xunto a Gómez Charino, do que sería amigo-, e o avistaría cando pasase polas Cíes? (Faro de la Tarde, 16-3-1925).

John Milton, o célebre autor de “O Paraíso perdido”, que estivo cunha frota inglesa na ría, no século XVII, tamén alude ás Cíes e ao forte de Baiona, nun poema, a propósito dun mozo compatriota morto aquí.

O ton lírico corrobórao “Ronsel” (pseudónimo de Emilio Álvarez Blázquez) comentando a obra de Pedro Díaz, “As illas dos deuses”, da que escribiu o prólogo.

”O mar de Vigo é así, calmo, solemne e medido, porque fronte ao aberto Océano, para paliar a súa arremetida, levántanse, como un sacrificio, as Cíes. Catro millas de roca -dende Cabo Bicus, en San Martiño, ata Punta do Cabalo de Fora, na maior das illas-, opóñense á furiosa arremetida dese touro antigo que é o mar aberto”. (FV, 26-8-1958)

 

A outra mitoloxía insular

O mundo lendario, dende Homero, é un compoñente da literatura. E o insular é eido propicio a mitos e lendas, polos misterios que as envolven, en especial as Cíes que foron territorio de monxes, tránsito de guerreiros e refuxio de piratas. E escenario de terribles naufraxios, onde perderon a vida moitos mariñeiros.

Á mitoloxía insular dos Herminios e as Cassitérides, que se fixo tópica en todos os autores, hai que engadir a que entusiasmou aos ilustrados de mediados do pasado século.

O restaurador e máis cualificado propagador do mundo lendario que rodea ao arquipélago na época moderna é o escritor José María Castroviejo.

O 21-11-1951, Castroviejo, naquel momento director de “O Pobo Galego”, pronuncia unha conferencia no Círculo Mercantil de Vigo, co título de “A lenda do mar no mundo céltico”.

A ficción do bergantín fantasma, reiterada en todos os finisterres célticos, cobra especial beleza nas páxinas do seu libro “As paisaxes iluminadas”. Nun dos capítulos recrea as súas aparicións, nas noites de tormenta, nunha cova das Cíes.

É moi posible que o famoso barco fantasma sexa o “Santo Cristo de Maracaibo”, apresado polos ingleses na batalla de Rande, e afundido preto das Cíes, cando era remolcado como botín de guerra a Inglaterra.

Castroviejo recréase nestas cuestións en diferentes escritos e libros, como “Galicia, guía espiritual dunha terra”.

Pedro Díaz pon voz a esas fantasías: “Quen visitase aquelas paraxes e ambientes no inverno gardará indeleble recordo de alucinantes e fantasmais néboas atlánticas… En tal escenario, e en boca de pescadores, florece a lenda do artigo bergantín que pleno de fosforescencias asoma espectral na tenebrosa boca da furna de Marín”.

A Castroviejo sumóuselle Cunqueiro no oficio de narrador de novas lendas, e non desaproveitaron a ficción das cidades mergulladas para penetrarse nos seus misterios.

Contábanas con tal luxo de detalles que houbo quen as creu. Chegaron a suxerir que a cidade mergullada -nunha mimetización da Atlántida-, atopábase nas proximidades das Cíes.

Corrobórao Darío Álvarez Blázquez, aludindo á visita dos poetas do III Congreso Internacional a Cíes.

Escribe: “Cunqueiro e Castroviejo hai moitos anos que veñen falándonos continuamente das cidades mergulladas. Do son das súas campás que eles saben escoitar en horas misteriosas da mariñeira noite. Das procesións que eles axexaban a través das ondas. Chegaron, incluso, a situar, tranquilamente, nas marxes das Cíes, o máis coñecido e visitado por eles: a cidade “sulagada”.

(Reproducido do Xornal de Noticias: 13-08-1954)

En efecto, Castroviejo debullou unha vez máis a fábula aos poetas que acudiron ás Cíes, cando máis axitado estaba o mar e maior efecto hipnótico podía causar.

Tanto insistiu no mundo lendario que o organizador da asemblea poética, Joaquín Pérez Villanueva, manifestou que “este congreso hai que prolongalo ata que vexamos a Santa Campaña que Castroviejo prometeu amosar”.

Co discorrer do tempo será Cunqueiro quen asuma o liderado como o escritor máis recoñecido, e se lle atribúa o título de mellor fabulador -algúns apelidarano realismo máxico-, pero foi Castroviejo quen rescatou o xénero lendario en torno a Cíes, que tan ben coñecía dos seus diarios paseos no barco de Pasaxe entre Cangas e Vigo, e as súas frecuentes idas ás illas.

Nada máis propicio que cruzar a diario a ría e estar atento aos fenómenos para soñar cunha cidade mergullada que de repente emerxe entre néboas á superficie.

Tamén a novela se ocupou das Cíes nos años cincuenta, nos que aflora a paixón literaria polas illas. O primeiro autor que as explora como fondo da súa obra “A boca tapada con auga”, é Fernando Alonso Amat.

Resulta interesante a entrevista que lle fai Pedro Díaz -¡non podía ser outro, tratándose de Cíes!-, (FV, 7-1-1955), por como describe a situación das illas nese tempo.

Di que realizou a primeira visita a Cíes había seis anos (en 1949), cando non había máis árbore que unha figueira... Agora, comenta, “hai piñeiros nacentes cunha ameaza de sombras bucólicas”.

A descrición encaixa co acontecido no intervalo: comenzara a repoboación. ¡E fora o mesmo Francisco Franco quen a ordenara!.

No Faro do 4-2-1951 aparece esta noticia:

“S.E. o xefe do Estado, hai xa tempo e con motivo dunha das súas visitas estivais a Vigo, indicou a conveniencia de repoboar intensamente as Illas Cíes, xa que, sendo o primeiro pedazo de terra hispana que os emigrantes vían ao regresar de América, merecía un ornato forestal que anticipara a agradable visión da Nai Patria”.

Era gobernador civil de Pontevedra outro personaxe do franquismo, Solís Ruiz, quen ordena que se leve a efecto a repoboación. En febreiro de 1952 “xa ocupa 64 hectáreas, en especial na illa Faro”.

Estas informacións explican o comentario de Alonso Amat.

O escenario da novela é a illa Sur. “Porque nela pasei moitos días e moitas noites durmindo na praia ou nas ruínas da fábrica de salgadura ou nos barcos de pesca alí fondeados... Estas illas son, como me di hoxe mesmo Otero Pedraio, nunha carta, “un bordo ou cantil do mundo e do espírito”.

 

O III Congreso Internacional de Poesía

O episodio que ensambla definitivamente ás Cíes coa literatura, en especial coa poesía, é a chegada dos poetas do III Congreso Internacional, o 27 de xullo de 1954, e a xornada que viviron na isla Norte.

É o acontecemento literario máis importante ocorrido en Galicia, pola cantidade e calidade dos escritores e poetas que se xuntaron. Un repaso á lista de nomes na Wikipedia ou en calquera historia da literatura revela que todos son coñecidos, e algúns figuras importantes das letras dos países representados.

Faustino Rey Romero dálles a benvida cun artigo sobre os “Poetas galegos do Mar”.

Escribe:

“Vindo á poesía, a máis universal de autor galego -tan universal que a Igrexa adoptouna- a “Salve Regina”, de San Pedro Mezonzo, ten unha relación bastante próxima co mar. ¿Non foi composta acaso para conxurar o perigo dos piratas normandos?

Onde o mar aparece como motivo inspirador de categoría nos nosos poetas, é nos Cancioneiros galaico portugueses. E entre todos os mares, é o de Vigo o que leva a palma, posto que dos catro autores de suxestión marítima, dous representan nel as súas trobas: Martín Códax e Mendiño. Xohan de Cangas, canta á ría de Aldán, e Gómez Charino á mar, en indeterminado”.

(FV, 27-7-1954)

O día da visita dos poetas a Cíes (FV, 27-7-54), José María Castroviejo, organizador da viaxe, recibiunos co artigo “Poetas no mar”.

Escribe: “Agardan as Cíes, preñadas de mar e de historia, aos poetas que se achegan a elas cun certo tremer, pensando nos mortos”.

Faro de Vigo (28-7-1954), dirixido por un poeta, Francisco Leal Insua, que presumía de ter o xornal con máis poetas de España, con Julio Siguenza, Jácome, Manuel de la Fuente, adica unha crónica ao evento:

“Chegaron os participantes do III Congreso Internacional de Poesía, que discorre en diversas cidades de Galicia. Son un centenar de vates representantes da lírica española, hispanoamericana, francesa, belga, italiana, portuguesa, etc.”

Na cidade embarcaron no vapor “Vigo” para se dirixir ás Cíes.

Forman a expedición: Dionisio Gamallo Fierros, Federico Mueles, Rafael Montesinos, José García Nieto, Rafael Morales, Gerardo Diego, Lope Mateo, Carmen Conde, Antonio Oliver, Leopoldo de Luís, Ramón de García Sol, Carlos Edmundo de Ory, Manuel Pilares, Rafael Romero Moliner, Pedro de Lorenzo, Salvador Jiménez, Luís Rosales, Francisco Javier Martín Abril, José Luís Cano, Pilar Nervión, Narciso Yepes, de Madrid.

Julián Andujar, Antonio Vilanova, Rafael Santos Torroella -secretario del Congreso-, Carlos Riba, Ricardo Permanyer, Clementina Arderius, Fernando Gutiérrez Perucho, Juan Fuster, Antonio Comas, Mauricio Serrahina e José María Rodríguez Méndez, de Barcelona.

Tina Mercader, Pío Gómez Misa, Jacinto López Gorgé, Luís López Anglada, Manuel Fernández, de Marruecos.

Ricardo Molina, Pablo García Baena e Juan Bernier, de Córdoba.

Bernabé Fernández Camuell e Alfonso Canales Pablo, de Málaga.

Padre Tomé, de Sigüenza, Laso de la Vega, de Sevilla, Gabriel Celaya, de San Sebastián, Victoriano Cremer, de León.

Hispanoamericanos: Manuel José Arce e Valladares, de Guatemala; Helcías Martán Góngora, de Colombia, P. Carlos Eduardo Mesa e Rafael Santos Barrio, de Colombia.

Roger Noel Mayer, Michel Gauthier e Augusta Lafontan, de Francia.

Heron de Alencar e Celso Ferreira da Cunha, de Brasil

Profesor Walter Starkie, de Irlanda, Edmundo Vander Cammen, de Bélgica.

Poetas galegos: José María Castroviejo, Aquilino Iglesia Alvariño, José Díaz Jácome, Pura Vázquez, Beatriz Domínguez, Cuña Novás, Manuel María, Bernardino Graña, Celso Emilio Ferreiro, José María e Emilio Álvarez Blázquez, Ramón González Alegre Válgoma, Faustino Rey Romero, Rafael Melero, Pedro (Díaz) Álvarez, José Alejandro Cribeiro, Carlos Polo, Benedicto Conde e otros”.

Durante o percorrido do vapor “Vigo”, celebrouse a sesión correspondente a esta xornada, adicando unha emotiva lembranza aos trobadores galegos que cantaron ao mar, iniciando o acto J. M. Castroviejo, ao que seguiu a intervención de numerosos asembleístas, que recitaron ou leron poemas alusivos.

Os congresistas almorzaron na illa do Faro, unha comida típica ao aire libre -polbo guisado e rodaballo-, durante a que reinou un ambiente de cordialidade saturada de enxeño.

Ás seis da tarde os congresistas reembarcaron e emprenderon o regreso a Vigo, facendo un percorrido ao redor das illas do Faro e do Norte, cruzando pola boca central “Porta” para percorrer un anaco de mar aberto, que estaba moi forte naquela hora, podendo apreciarse nesta parte a violencia do Atlántico contra estas illas que defenden cos seus acantilados a entrada da gran baía viguesa.

(FV, 28-7-1954)

 

Con ollos de poeta

Hai que agradecer a un dos participantes no Congreso, Carlos Polo, o traballo impagable, que daba a coñecer o Faro ao día seguinte (29-7-1954): as impresións dos poetas sobre as Cíes.

Nunca tal cúmulo de grandes líricos -unha centea-, de diversos países, sobre todo de España, incluídos os galegos, nun período de floración impresionante, opinaron con tanto sentimento sobre unhas illas.

Aínda que eran diferentes ás actuais, por estar menos frecuentadas, ser reinos de soidade e vida salvaxe, e porque non se desenvolveran os servizos que impulsou o turismo, as opinións que expresaron seguen sendo válidas.

Se Carlos Polo non tivese o interese, e a paciencia, de recoller as impresións dos poetas, teríanse perdido. ¡Sería un deses esquecementos históricos, como cando desaparece un documento antigo, de valor incalculable!

Afortunadamente captou esas opinións, que garda como un tesouro a hemeroteca do decano da prensa española.

Simbolizan a comuñón das illas coa poesía. Son uns pensamentos para uso e goce de cantos acudan ao arquipélago.

Ata o punto de que deberían estar colocados nun lugar visible dos barcos que se desprazan a Cíes –un cada día-, para que os viaxeiros os saboreen. Van a visitar o mesmo lugar que fixo musitar a un poeta que lles precedeu un pensamento fermoso, que lle inspirou a contemplación do mesmo territorio que van a pisar.

Incluso deberían ser impresos en fichas, a modo daquelas estampas de santos que levaban os devotos, para que cando pisen terra o fagan co respecto que imprimen os espazos sagrados.

Velaquí un extracto do artigo de Carlos Polo, “Cos poetas, polo mar de Vigo”, que recolle os seus pensamentos sobre as Cíes.

“A bordo do vapor “Vigo”, rumbo a Cíes, vai o maior número de poetas que xamais se reuniron sobre esta marabillosa avanzada do Vigo que cantou Martín Códax.

Mentres se preparan as mesas para a comida enxebre, eu vou pedíndolles o seu sentir do momento, as súas impresións sobre Galicia e sobre as Cíes.

Transcribo sen quitar nin poñer nada. Sería un crime quitarlles un tanto así da espontaneidade con que brotaron dos seus beizos. Eu xuro que, ao dicilas, sorprendín nos seus ollos un desexo inconfundible de que todo o mundo as soubese.

Así as transcribo:

• Pio Gómez Nisa. A area das Cíes é tan branca coma as salinas dos litorais mediterráneos, pero con menos caracois.
• Carlos Riba. De pe, sobre as Cíes, afirmo que xa non existe o Mare Tenebrosum.
• Pura Vázquez. En Cíes está o Paraíso terreal “sen mazá ou sen serpe”.
• Beatriz Domínguez. Unha das cousas boas de esta visita a Cíes foi para min oír a ocarina de López Anglada: pastoril, rebelde e incansable.
• Helcias Martan Góngora. Este mar de Vigo fálalle en galego á miña alma de americano español.
• Carlos Eduardo Mesa. A miña mellor impresión das Cíes: ese cemiterio só.
• Salvador Jiménez. Aquí xunto a Finisterre onde crían que terminaría a terra, nos cremos que empeza a poesía.
• Emilio Álvarez Blázquez. Gustaríame ter inventado as Cíes pero se adiantou Castroviejo.
• Ramón González Alegre. As Cíes son o antemural de todo un mundo celta.
• José Díaz Jácome. Magnífico todo e especialmente a resurrección dos cancioneiros. Para algúns navegar non é vivir.
• José María Castroviejo. As Cíes vestíronse de luz en honra dos poetas, e o mar fíxose respectuoso, disipando néboas e chuvias. Breogán dirixiu todo isto con cortesía exacta.
• Faustino Rey Romero. O Miño, empapado de vacas e piñeirais, tiraba do meu corazón, pero a marea alta levábame nos seus versos. ¿A quen hei de facer caso?
• Sánchez Camargo. O Congreso necesitaba unha referencia natural, que atopou en Vigo, que é dicir, cita perfecta do aire, do ceo e do mar.
• Ramón de Garciasol. As Cíes parécenme un dos antibióticos máis estupendos inventados nestes últimos tempos: a irmá da penicilina.
• Tina Mercader. As Cíes son algo tan salvaxe coma min.
• (Isidoro) Muíños. As Cíes son o máis marabilloso que hai cerca de Vigo. Eu non vin augas máis claras, máis limpas nin máis frías.
• Antonio Oliver. Se as Cíes non fosen descubertas, quixera ser o seu Robinson.
• Gerardo Diego. As Cíes son un paraíso salvaxe e magnífico. Algo marabilloso.
• Carmen Kruckemberg. Estando nas Cíes comprendo perfectamente a lenda do “buque pantasma”.
• Romero Moliner. Demasiada nudez. Por iso o moralista queda un pouco asustado ao vir a estas illas.
• Pedro de Lorenzo. Gustaría de quedar aquí. Para sempre.
• Manuel Pilares. As Cíes teñen nome de vedettes e, naturalmente, teñen corpo de vedettes.
• Juan Fuster. Que se repita.
• J. M. Álvarez Blázquez. Debía haber unha excursión como esta cada semana con ou sen poetas.
• Federico Muelas. Ao descender de a bordo e pisar as Cíes séntese como a chamada xorda de algo que é superior. No itinerario de beleza que veño percorrendo, esta é unha das máis sinxelas e máis fondas.
• Julián Andujar. As Cíes parécenme o lugar onde ata agora me sentín máis fortemente rodeado por Deus.
• Martín Abril. Vira as Cíes dende lonxe e me pareceron moi belas, pero agora, ao realizar esta viaxe, a realidade superou o meu presentimento.
• Juana Murdó. As Cíes: mellores non hai.
• Amparo Gastón. Levei tanta sorpresa ao chegar a estas rochas que aínda non podo pensar.
• Gabriel Celaya. ¡Quixera volver mañá para saber se é verdade!.
• Luís Rosales. A partir de este momento, a miña vida empeza mañá.
• Sanchez Torroella. Opino que nas Cíes debería haber unha residencia para poetas. Hai aquí moita soidade. Se nos dan facilidades, estamos dispostos a vir aquí cada ano.
• Señora de Torroella: desexaría vir enseguida aquí.
• Señora de Rosales (María Fouz de Castro): quedaría a vivir aquí.
• Mauricio de Serrahima. Hoxe tiven a impresión, ao achegarme ás Cíes, de que estaba no Mediterráneo ante unha illa grega e que chegaban aos meus oídos os versos da Odisea.
• Aquilino Iglesia Alvariño. Encántame saber que me agarda o barco. Ti non sabes da angustia de estar nunha illa.
• Jacinto López Gorgé. O que máis me impresionou foi a auga frixidísima das Cíes.
• Narcido Yepes. Aínda que non son poeta sentíame intimamente vencellado a eles. Pero dende este día creo que a miña guitarra soará moito mellor que antes.
• González Garcés. Todo invitaba a sentirse xograr. Por iso cantei “in modo antico” ao mar de Martín Códax.
• Pilar Nervión. Atopei o fantasma de Drake nas illas Cíes do brazo dos seus formidables amigos, Walter Starkie, da beira de Irlanda, e de José María Castroviejo, deste lado da mar.
• García Nieto improvisa un soneto que comenza así:
¿Que me dicides poetas das Cíes?
¿Que vos parece, cantores madrileños?
¿Eran estes os mares dos soños?

 

A broma de Castroviejo

Ao regreso, cando xa o sol se puña, Castroviejo gastou aos congresistas a broma de levalos a mar aberto, sen dúbida para que a súa emoción das Cíes fose total. E os de terra dentro pasárono mal.

Como escribía Hermo Eiroa, “ir ás Cíes nos meus tempos mozos, constituía unha aventura”.

Pero o resumo satisfixo a todos: “As illas Cíes foron un día, pola súa fermosura, chamadas Illas dos Deuses. Pero dende agora podemos chamalas tamén dos Poetas, xa que ningún lugar é máis digno de levar este nome”.

Aínda que é farto complicado de localizar, existe un opúsculo, publicado con ocasión do III Congreso Internacional, e a visita ás Cíes, cos versos adicados ao mar por decenas de poetas.

Outro xesto a recordar do Congreso é a homenaxe que renderon a Rosalía, ante o seu monumento, no que interviron só mulleres. Unha delas Carmen Conde, a primeira muller que ingresou na Real Academia, xa en democracia. O que non puido lograr a Pardo Bazán. As tres restantes que interviron foron a galega Pura Vázquez, Carmina Arderius e Tina Mercader.

 

As illas de Cunqueiro

Álvaro Cunqueiro non foi da partida na excursión ás Cíes, pero chegou dous anos antes ás illas que os poetas, en compañía de Castroviejo e José María Massó, alcalde de Bueu.

As Cíes serán un dos seus temas preferidos, como a festa do Apóstolo, o albariño de Cambados ou o mundo artúrico, o que demostra o embruxo que exercen sobre el. Adicaralles varios artigos, ao longo dos anos.

O primeiro é de xuño de 1952. Escribe:

“Preguntarlle ás illas pola súa estirpe, sería inútil, así como polos seus soños viaxeiros de navío. ¿Quen e dende onde lles pregunta ás Cíes polo púnico do estaño? En Vigo pasei moitas horas contemplándoas, ao sol ou baixo a chuvia, violeta, unhas veces, siena outras, e lles dicía -entón W. B. Yeats era o meu poeta favorito-, aqueles versos nos que o poeta desexa, como branca ave mariña, visitar as illas innumerables”.

(FV, 26-6-1952)

Pese a que os seus desprazamentos a Vigo eran esporádicos, o atractivo das Cíes era tal que Cunqueiro, en máis dunha ocasión, en vez de quedar na cidade, deixábase levar polo entusiasmo de Castroviejo polas illas, para visitalas e vivilas.

Home de terra dentro, namorado do mar e os seus misterios, sente unha atracción irresistible pola ría, coma os poetas medievais vigueses.

Quizais o máis fermoso texto, dos incontables que se lle adicaron ás Cíes, é o que escribe tras estar na illa de San Martiño, engaiolado coa mar.

Chegou a Vigo dende Mondoñedo para vivir esta fermosa experiencia, invitado por Castroviejo.

Navegou cun grupo de amigos ata as Cíes, onde pasa a noite, e escribe o artigo, “E na noite, o mar”.

Describe:

“Clarexa vivamente, allegro no ceo, no vento, no mar. Estivemos vendo como Deus fai a mañá, despois de oír na noite como refai o mar. Por veces as mans de Deus baixan ata as augas, poñendo a brétema verde e fría sobre as ondas… E conforme vai amencendo e descobres as veciñas terras e recoñeces a man aberta da ría, sorpréndeste de non ter viaxado na noite, de non atoparte lonxe, libre e maduro na mar maior… Veñen os coruxos outra vez, matutinas gaivotas; a soidade foxe, o mar faise máis breve, e ata ás ondas que riza el NON buscas, na escuma feliz que as coroa, cantigas de Martín Códax…. Daría algo -dígolle a José María Castroviejo- por oír agora unha campá…”

(FV, 11-9-1955)

Outra das visitas, que conta, é cando, recentemente instalado en Vigo, acude co cadro de persoal do Faro en romaría á illa Norte.

Foi o 29-5-1962. Titula o seu artigo “Romaría nas illas”.

É interesante a súa observación de que moitos acompañantes non foran nunca ás Cíes, nos anos sesenta, o que significa que aínda por esa época non era un destino frecuente.

Escribe:

“Iamos ás Cíes -moitos por primeira vez-, tan próximas e con todo, illas ao fin, tan afastadas. Rizaba as ondas un norte claro e vivaz, que por veces levanta os barcos como poldro e levaba as cancións... As Cíes recibíronnos envoltas en sol, mergulladas ata a cintura en tranquilas augas azuis. Frías na ocasión”.

A estas alturas xa quedou claro que a Cunqueiro encantáballe ir a Cíes con Castroviejo. El mesmo confésao noutro artigo, de 14-5-1963: “O viaxe ás Cíes”.

Iniciárono dende Canido á tarde, con mar revolta.

“Tivemos que describir un amplo círculo… ata poñernos na illa de San Martiño e saltar á praia. As aguas máis próximas á arena lucían un verde fino que nunca logrará unha esmeralda. O derradeiro raio de sol buscaba a última febra de ouro das barbas de J. M. Castroviejo.

Medraron ao redor da casa de Isidoro Muíños, o noso hóspede xentil, os eucaliptos e os piñeiros, e media ducia de acacias lográronse... ”

Cunqueiro non escribiu en estrofas sobre as Cíes, pero a súa prosa poética emula en ritmo as rimas clásicas que se lle adiquen.

De Isidoro Muíños, o seu anfitrión, un coñecido empresario pesqueiro daquelas décadas, cóntase que tiña unha lancha coa que se trasladaba á illa. Un día de navegación violenta, estivo a piques de naufragar, e ao chegar a terra colocou no seu almacén, do Paseo de Afonso, unha imaxe da Virxe do Carme, que lucía á entrada.

 

Experiencia irrepetible

O conxunto de personaxes e circunstancias de mediados do século pasado, aos que aludimos, son irrepetibles. Nin as Cíes son aquelas illas onde só había unha figueira, como dicía Alonso Amat, nunca retornarán os cen grandes poetas que as visitaron, e Castroviejo, Cunqueiro, Pedro Díaz e os Álvarez Blázquez xa non existen.

Queda, coma gran patrimonio, o que escribiron, o que expresaron, e o sentimento profundo de que pisaban terra sacra, un monumento natural, que como a mellor das obras de arte, merece ser recoñecido e protexido para que non se deteriore.

Como recitaron Celaya e Rosales, unha visita a Cíes, marca de tal maneira ao espírito que é imposible esquecer. Ten o poder terapéutico da penicilina, como comentaba García Sol. A súa vivencia significa transitar a unha dimensión nova.

Algo que fixo brotar tan fermosas palabras, expresións tan cargadas de beleza e sentimento, é evidente que transcende o natural e roza o sublime. Son as Cíes.

Vigo, 22-10-2018

---

Bibliografía

• Alonso Amat. F. “La boca tapada con agua”. Madrid. 1956.
• Bell, Aubrey F. G. Galicia vista por un inglés. Galaxia. Vigo. 1994
• Borrow, George. La Biblia en España. Alianza Editorial. Madrid. Reedición.
• Castroviejo, J. M. “Los paisajes iluminados”. Barcelona. Destino. 1963.
• Conde, J. El Santo Cristo de Maracaibo. La batalla de Rande. Faro de Vigo. 2003.
• Díaz, P. “Islas de los Dioses”. Vigo. 1981.
• Díaz, P.. “Carta y Noticia arqueológica de las Islas Cíes”. Vigo. 1958.
• Díaz, P. Interesante poblado primitivo en la isla Norte de las Cíes. Faro de Vigo. 23-3-1958.
• Díaz, P. Valores arqueológicos y turísticos de Vigo. Notas y referencias en torno a las islas Cíes. Faro de Vigo, 3-8-1958.
• Eiroa Hermo, J.F. Las Cíes son también de Cangas. Faro de Vigo. 25-8-1963.
• Eiroa, E. Las Cíes, misterio, leyenda y realidad. Faro de Vigo. 26-10-1980.
• Espinosa Rodríguez, J. Tierra de Fragoso. Notas para la historia de Vigo y su comarca. Vigo. 1949.
• Fariña Jamarlo, X. Adscripción municipal das Illas Cíes. Pontevedra. Revista de Estudios Provincias. 5. Pontevedra. 1989. pos 49-60.
• Fariña Jamardo, X. La incorporación municipal de las islas Cíes a Vigo. Historias de la Ría. Faro de Vigo. Vigo. 2000.
• Fernández de la Cigoña, E. Islas Cíes (historia, etnografía, geografía, flora y fauna). Vigo. 1988. 2ª ed.
• González-Alemparte Fernández, J. M. Crónicas históricas de las islas Cíes (de mitos, ermitaños piratas y mar por medio). Briga Ediciones. 2003.
• González , G. y González Chamadoira, M. Vigo y las Islas Cíes en Imágenes. Vigo. 1998.
• Iglesias Almeida, E. El monasterio de San Esteban de las islas Cíes. Boletín Estudios Fontán Sarmiento. Santiago. 1993.
• Lamas, J. “Historias de Vigo” (Xerais. 2018).
• Morales, A. de. “Viaje Santo a los Reinos de León, Galicia y Principado de Asturias”. (edición facsímil) Biblioteca Popular Asturiana. Oviedo. 1977.
• Méndez Martínez, G. “Cartografía antigua de Galicia”, Diputación Provincial. 1994
• P. Mariana. Historia General de España. Madrid.1608.
• Paula Mellado, F. de. Recuerdos de un viaje por Galicia en 1850. Librería Arenas. A Coruña. 1987 (Reedición)
• Patiño, R. y González, J.M. “Historia de las Islas Cíes” (RP Ediciones, 1989).
• Puialto, P. Cíes, noventa años después. Faro de Vigo. 19-8-1990
• Ramos González, H. Las Cíes. Faro de Vigo. 4-8-1929.
• Ramos González, H. Crónicas históricas de la villa de Bayona. Madrid. 1925.
• Rodal González, M. Las islas Cíes. Boletín fiestas del Cristo.Cangas. 1988.
• Rodríguez Elías, A. La escuadra de plata. Vigo. 1935. Reedición del IEV.
• Ronsel (Emilio Álvarez Blázquez). Los puntos sobre las Cíes. FV, 26-8-1958.
• Sánchez García, J.A. “Faros de Galicia”. Fundación Caixagalicia. 2004.
• Santiago y Gómez, J. Historia de Vigo y su comarca. Madrid. 1898. Reeditado IEV.
• Silva, A. Aeroguía del litoral de Galicia. Planeta. 2002.
• Taboada Leal, N. Descripción Topográfica e histórica de la ciudad de Vigo. 1840. Reedición Instituto de Estudios Vigueses.
• VV.AA. Guía del forastero en Vigo. Ayuntamiento de Vigo. 2007.
• VV.AA. Historia de Vigo. Ediciones Nobel. 2005.
• VV. AA. Historia de Vigo. Via Láctea. 1999.
• VV.AA. Vigo en su historia. Caja Municipal de Ahorros. Vigo. 1980.
• Vesteiro Torres, Teodosio. “Monografías de Vigo”. Biblioteca de La Concordia. Vigo. 1878. Reedición I.E.V.